خلاء آموزش حقوق شهروندی در کتاب های درسی

آموزش شهروندی عبارت است از رشد و پرورش دادن ظرفیت های افراد و گروه ها برای مشارکت و تصمیم گیری و عمل آگاهانه در زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی. یکی از اموری که می توان از طریق آن حقوق شهروندی را آموزش داد، آموزش و پرورش است. زیرا کلیدی ترین نهاد آموزشی درجهت توسعه همه جانبه به شمار می رود.
مهناز احمدی دستجردی مشاور وزیر آموزش و پرورش در امور حقوق شهروندی در همایش بانوان فاطمی و نخستین همایش حقوق شهروندی در قزوین ، گفت: آشنا کردن دانش آموزان با حقوق و تکالیف خود، انسان های مسئولیت پذیر به بار می آورد و موجب می شود در آینده در جایگاه های خدمتی خود، وظایف و نقش ها را به درستی ایفا کنند.
وی اضافه کرد:حقوق شهروندی به نوعی حق الله، حق الناس و حق النفس است و باید به دانش آموزان آموزش داده شود که نسبت به حقوق مردم حساس باشند؛ چون وقتی کسی در برابر مردم، بیت المال و مسئولیت اجتماعی خود حساس نباشد از حق و حقوق مردم به راحتی عبور می کند.
احمدی با بیان اینکه حقوق شهروندی از وعده های دولت تدبیر و امید در سال ۹۲ بود که به دستگاه ها ابلاغ شد، افزود: در این راستا میزهای خدمت در آموزش و پرورش برای تکریم ارباب رجوع مستقر شدند که کاهش میزان مراجعات مردم به ادارات بدون تحمیل هزینه ای به مردم یا دولت از نتایج آن بود.
وی در ادامه با تاکید بر جایگاه معلمان در جامعه گفت: این قشر فرهیخته از افراد مورد وثوق و اعتماد مردم هستند و وظیفه دولت ها است که قدر فرهنگیان را دانسته و حقشان را ادا کنند.
با توجه به اهمیت موضوع پژوهشگر ایرنا با انسیه جوزانی معلم و دکتر مهین برخورداری، مدرس دانشگاه به گفت و گو نشست.

** مباحث حقوق شهروندی در کتب درسی
جوزانی در خصوص مباحث حقوق شهروندی در کتاب های درسی گفت: کتابی در خصوص آموزش شهروندی نداریم که در آن در این خصوص توضیحی داده شده باشد. اما در کتاب های اجتماعی، هدیه های آسمانی و گاها قرآن به برخی از مباحث شهروندی توجه شده است. مخصوصا در کتاب ششم ابتدایی حقوق شهروندی نه بصورت واژه ای اما بصورت مباحث درسی و در قالب داستان مطرح شده است. مثلا در کتاب قران اشاره هایی مبنی بر اینکه در کار یکدیگر جست و جو نکنید شده است یا مثلا در کتاب اجتماعی ذکر شده است که همسایه ها یکدیگر را آزار ندهند و یا از قوانین پیروی کنند. در کتاب های اجتماعی معمولا این نوع مباحث بیشتر مطرح شده اند.
برخورداری در این خصوص گفت: ما کتاب متمایز و جدایی در رابطه با حقوق شهروندی در دوره های مختلف ابتدایی و دبیرستان نداریم. آموزش شهروندی اعم از حقوق شهروندی است. بحث آموزش شهروندی بحث آموزش حق و مسوولیت شهروندی است. یعنی شهروندی دو معنا و مفهوم توامان را با خود حمل می کند. هم حق شهروندی و هم مسوولیت شهروندی و البته باید بدانیم که حق بر مسوولیت مقدم است. یعنی یکسری حقوق هستند که انسان ها آنها را ذاتا دارند مثل حق کرامت، حق بر حیات، حق بر محیط زیست. این موارد قبل از مسوولیت شهروندی وجود دارند. اما در کتاب های درسی چنین بحثی به صورت مجزا وجود ندارد.
برخورداری افزود: در برخی از کتب نظیر کتاب های اجتماعی پاره ای از مباحث حقوق شهروندی شرح داده می شود. منتها طی تحلیل محتوایی که از کتب درسی در سال های مختلف در خصوص بحث های شهروندی شده، مشخص شده است که آنچه تحت نام شهروندی و مباحث مربوط به شهروندی مانند مشار کت، تعاون، مردم سالاری و قانون مداری شده عموما از زاویه حق نگریسته نشده اند و تنها از زوایه طرح مسوولیت دیده شده اند. اموری مثل به قانون احترام بگذارید و باید از چراغ قرمز عبور نکنید و… همگی موید این امر هستند.
وی افزود: در مورد حقوق شهروندی به جامعه پذیر کردن فرد توجه می شود به اینکه فرد تابع باشد اما به مبحث منتقد بودن فرد و اینکه شهروند حق دارد دیدگاه های مختلف را نقد کند و آزادی بیان داشته باشد توجه نمی شود. یعنی بحث های شهروندی ما بحث های یک جانبه و یک طرفه هستند.

** ضرورت آموزش حقوق شهروندی
جوزانی در خصوص ضرورت آموزش حقوق شهروندی در مدارس گفت: به نظر من این امر را باید جدی در نظر گرفت چون حقوق شهروندی یکی از مهارت های زندگی است که به ما کمک می کند تا بتوانیم با انسان هایی که در کنارمان هستند زندگی کنیم، با آنها تعامل داشته باشیم و آزارشان ندهیم و آزار نیز نبینیم. در ایران بطور کلی به بحث های حقوق شهروندی خیلی کم رنگ نگریسته شده است. به آنها زیاد پرداخته نمی شود و زیر ساخت های آن بسیار ضعیف است.
وی افزود: مثلا اموری که باید توسط رسانه آموزش داده شود و اطلاع رسانی شود کم است و در آموزش و پرورش هم بطور ضعیف توجه می شود. این امر سبب می گردد شکاف و عقب ماندگی فرهنگی بسیار شود و حقوق و تکالیف افراد در قبال یکدیگر رعایت نشود.
برخورداری در این خصوص گفت: یکی از ضروری ترین نیازهای ما در حوزه آموزش، آموزش شهروندی است یعنی آموزش مهارت های زیست اجتماعی سالم در یک جامعه. نکته مهم این است که فاصله ای بین شهرنشین بودن و شهروند شدن یک فرد وجود دارد. یعنی هر کسی از هر جایی که وارد شهر شود و انجا سکنی گزیند شهرنشین محسوب می شود، ولی شهروند نیست. شهروندی و آموزش آن طی یک پروسه صورت می گیرد و زمان بر است. علت اینکه خطاهای انسانی زیاد است به این خاطر است آموزش های شهروندی صورت نگرفته است. ما هنوز هم در جامعه کسانی داریم که لیسانس و فوق لیسانس دارند و زمانی که برایشان اتفاقی می‌‌افتد نمی دانند به کجا مراجعه کنند و حقوقشان را از کجا مطالبه کنند. مدت ها ممکن است حتی مسیر را نیز اشتباه بروند و تا مدت ها هزینه کنند تا مسیر را بیایند. علت اینکه این همه فریب در حوزه اقتصادی خرید و فروش خانه و ملک وجود دارد این است که فرد به حقوق خودش آگاه نیست.
وی افزود: بیشتر خشونت ها و حوادثی که در جامعه رخ می دهد ناشی از این است که افراد نسبت به حقوق و مسوولیت شهروندی خود آگاه نیستند. افراد از حقوق و مسوولیت های شهروندی خود آگاه نیستند و به عنوان یک عضو مفید در جامعه نمی دانند که باید چه رفتارها و مسوولیت هایی داشته باشند که سبب آزار دیگران نشوند. پس یکی از مهمترین مسائل در جامع ما آموزش حقوق شهروندی است که به آن به اندازه کافی پرداخته نشده است.
برخورداری افزود: یکی از نقد هایی که به آموزش و پرورش وارد است این است که آموزش و پرورش در زمینه آموزش حقوق شهروندی درست رفتار نکرده و مهارت های مشارکت و نه گفتن به اندازه کافی آموزش داده نشده است. در واقع ما یک آموزش و پرورش کهنه، قدیمی و ابتر داریم. محتوای آموزش و پرورش حفظی است در حالی که آموزش های شهروندی و مهارت های زندگی در حوزه عمل هستند. فرد باید به سطحی برسد که در واقع بتواند مسائل را بازشکافی، نقد و بررسی کند.
برخوردار گفت: دانش آموزان ما معمولا در سطح دانش هستند و دانش هایشان کاربردی نیست. البته در حوزه محتوا هم مشکل داریم بالفرض اینکه در سطح محتوا هم آگاه باشیم سایر عناصر آموزش در واقع معلم آموزش دیده محتوای عملی و روش تدریس مناسب نداریم. آموزش و پرورش ما نمی تواند بچه های ما را به سمت آموزش کاربردی با حقوق شهروندی آشنا کند. در حالی که آموز ش های شهروندی با یادگیری و عمل عجین شده است.

** راهکارهایی برای توجه به حقوق شهروندی
جوزانی در این خصوص گفت: معمولا توضیحات معلمان کافی نیست، چون کودکان از طرف خانواده هم باید این امور را درک کنند. آموزش هایی که در این خصوص به دانش آموزان داده می شود باید از طرف خانواده هم پشتیبانی شود تا کودکان دچار دوگانگی در یادگیری مفاهیم نشوند.
وی افزود: از طرفی برخی آموزش ها از طریق برخی برنامه های تلویزیونی نمایش داده می شوند که خیلی جذاب هستند و در یادگیری فرد می توانند موثر باشند. من خودم معتقد هستم آموزش ها در مدارس باید با آموزش ها از طریق رسانه همزمان باشد. تا فرد خود را در موقعیتی احساس کند که انگیزه بیشتری برای دریافت مطالب د ارد.
برخوردار در این خصوص افزود: اولا نظام آموزش و پرورش ما باید قبول کند که محتوای آموزش ما به درد جامعه امروز ما نمی خورد. برای بهبود ابتدا محتوای کتاب ها باید درست تدوین شود. با توجه به اینکه جهان مدام در حال تغییر است نمی توان کتاب های درسی چند سال پیش را دوباره تدریس کرد باید محتواهای آموزشی به روز شوند. از طرفی ما نیاز به بسته های آموزشی داریم که شامل بازی، قصه، داستان و انواع وسایل کمک آموزشی، سی دی های آموزشی، بازی و روش های مختلف در سنین مختلف می شود. ما باید بسته های آموزشی مختلف فراهم کنیم.
وی افزود: دومین نکته ما نیاز به معلمان جوان، با تجربه و اهل نوآوری و روشنگر است. معلمی که حافظ وضع موجود باشد و کتابی که خوانده باشد برای ۵ سال پیشش باشد و تنها یاد گرفته بصورت حفظی آموزش بدهد، نمی تواند در حوزه آموزش شهروندی موفق عمل کند. یعنی ما نیاز داریم که معلمان جدید آموزش دهیم. البته می توانیم این را به بخش خصوصی هم واگذار کنیم.
برخورداری افزود: آموزش و پرورش باید با نهادهای دیگری مثل شهرداری ها که وظیفه آموزش شهروندی دارند و وزارت فرهنگ و ارشاد و سمن ها تفاهم نامه هایی منعقد کند و همکاری هایی بطلبد تا بتواند بهبودی در حوزه شهروندی پیدا کند. پس یک تغییر محتوا و تغییر نگاه به انسان باید متفاوت باشد که هم حق دارد و هم مسوولیت و تنها در این صورت است که می تواند موفق عمل کند./ایرنا